Ondergrondse restanten van Brialmontomwalling zien het licht

Bij graafwerken voor de uitbreiding van basisschool De kRing in Berchem kwamen restanten van de Brialmontomwalling aan het licht. De dienst archeologie van Antwerpen is een onderzoek op de site gestart om de gevonden resten te documenteren.

Bij het uitgraven van een bouwput langs de Singel, vlak bij Berchem-kerk, stootte de aannemer eerder deze week op massieve muren. Zoals wettelijk voorzien in een dergelijk geval, werd dat gemeld aan de stedelijke archeologische dienst. Na een werfcontrole startte de dienst archeologie onmiddellijk een onderzoek om deze resten te documenteren. De gevonden resten maken deel uit van de Brialmontomwalling, die tussen 1859 en 1864 rond Antwerpen gebouwd werd.

De Brialmontomwalling of Grote Omwalling
Na zijn onafhankelijkheid kreeg het koninkrijk België een strikte neutraliteit opgelegd. Gezien de politieke context werd een inval vanuit Nederland of Frankrijk gevreesd. In het midden van de 19de eeuw werd beslist om de stad Antwerpen uit te bouwen als ‘nationaal reduit’, een plaats waar de regering, de koning en het leger zich in tijden van gewapend conflict konden terugtrekken.

De omwalling bestond uit een front dat de stad omsloot, met op regelmatige afstanden caponnières en lunetten, van waaruit geschut de fronten kon bestrijken. Ze was voorzien van monumentale poorten, kazernes en andere ondersteunende infrastructuur. Aan de noordzijde werd de omwalling beëindigd door het Noordkasteel en aan de zuidzijde afgesloten met de (reeds bestaande) citadel. In het omliggende gebied werd een kring van vooruitgeschoven forten gebouwd, bekend als de Brialmontforten en aangeduid met de nummers 1 tot 8. De verdedigingsgordel werd genoemd naar Alexis Brialmont, een kapitein in het Belgisch leger, maar ook andere ingenieurs speelden een belangrijke rol bij het uittekenen van het concept.

Restanten van een uitzonderlijk militair bouwwerk
De opgegraven resten ter hoogte van de Grote Steenweg situeren zich op de plaats waar zich de Mechelse Poort en de Berchemse Poort bevonden met daartussen een kazerne. De leeuwenkoppen die nu opgesteld staan langs de Singel maakten deel uit van deze poorten. De opgegraven muren in baksteenmetselwerk, afgewerkt met een natuurstenen plint, horen wellicht bij de kazerne of de daarvoor gelegen caponnière die tussen de twee poorten ingeklemd lag. De juiste identificatie is één van de doelstellingen van het onderzoek.

Vermits de Brialmontomwalling in de jaren ‘60 van de vorige eeuw quasi volledig uit het stadsbeeld verdween, zijn de opgegraven resten een interessant referentiepunt om de aandacht voor dit uitzonderlijk bouwwerk levend te houden.

De stad Antwerpen was gedurende vier jaar actief partner in het Europees project ‘Forten en Linies in Grensbreed Perspectief’, een samenwerking met vijf (Belgische en Nederlandse) provincies rond ‘versterkingen’. Dit project wordt nu voortgezet in samenwerking met de provincie Antwerpen binnen het kader van de Fortengordels. Het militair patrimonium van de stad is een belangrijk en boeiend verhaal, waarin ook de ondergrondse resten hun betekenis hebben. Een verhaal dat onder meer verteld wordt dankzij uitgestippelde recreatieve routes. De verdwenen Brialmontomwalling past in dit boeiende verhaal en verdient het om terug op de kaart gezet te worden. In het hedendaagse straatbeeld bleven maar weinig sporen bewaard: de genoemde leeuwenkoppen langs de Singel, het natuurdomein Wolvenberg (vlak bij het station van Berchem), het Brilschanspark, de Mastvest (de site van de voormalige jeugdherberg) en enkele officierswoningen aan de Kielse Vest.

De huidige graafwerken
De graafwerken kaderen in de uitbreiding van basisschool De kRing, uitgevoerd in opdracht van het gemeenschapsonderwijs GO! Het ontwerp is van architectenbureau AREALarchitecten en Franqui is de betrokken aannemer. Er worden 20 klassen gebouwd, waardoor de school haar capaciteit ook zal kunnen opdrijven naar ongeveer 500 leerlingen.

In de loop van volgende week wordt het archeologisch onderzoek afgerond. 

Verantwoordelijke schepen: Rob Van de Velde, schepen voor onroerend erfgoed